اُجرت المِثل چیست؟

توضیحی کوتاه:

این نوشته به مرور زمان کامل تر خواهد شد. تغییر قانون، صدور نظریات مشورتی و آرای وحدت رویه و … می توانند در آینده مکمّل و متمّم این نوشته باشند.

قبل از پاسخ به این سوال که اجرت المثل چیست باید توضیح داد که این واژه به دو صورت در ادبیات حقوقی ما به کار می رود و هر کدام نیز معنای مستقلی دارند.

1. اجرت المثل ایام زوجیت
2. اجرت المثل در مقابل اجرت المسمی

ما در این مقاله قصد داریم راجع به اجرت المثل ایام زوجیت که قسمتی از حقوق خانواده محسوب می شود صحبت کنیم و در خصوص اجرت المثل در سایر امور از جمله عقد اجاره و … در مقاله دیگری انشاالله توضیح مفصل داده خواهد شد.

اجرت المثل ایام زوجیت چیست؟ 

به طور کلی می توان گفت در حقوق اسلامی زن مکلف به انجام وظایف خانه داری از قبیل پخت غدا و نگهداری از بچه ها و … نیست، هر چند عُرفاً و اخلاقاً، زنان مسلمان این امور را همچون یک تکلیف به عهده می گیرند. اما این اقدام تکلیفی برای آنها به وجود نمی آورد و از منظر قانون زنان همچنان تکلیفی برای انجام این امور ندارند.

با این توضیح به سراغ متون قانونی می رویم.

بر اساس تبصره ماده ۳۳۶  قانون مدنی:

«چنانچه زوجه کارهایی را که شرعاً به عهده وی نبوده و عرفاً برای آن کار اجرت المثل باشد، به دستور زوج و با عدم قصد تبرُّع انجام داده باشد و برای دادگاه نیز ثابت شود، دادگاه اجرت المثل کارهای انجام گرفته را محاسبه و به پرداخت آن حکم می دهد.»

بر اساس ماده فوق زنان در صورتی مستحق دریافت آن  می شوند که برای انجام این کارها قصد تبرُّع نداشته باشند. به این معنی که این کارها را مجانی انجام نداده اند. اصولاً محاکم نیز در رسیدگی به دعوای اجرت المثل اولین سوالی که از زن می پرسند این است که : آیا کارهایی که در منزل شوهر انجام می داده اید، برای انجام آنها قصد پول گرفتن هم داشته اید یا نه؟‌

بسیار دیده ام که زنان شریفی که وکیل همراه آنها نیست صادقانه و از سر شرافت پاسخ می دهند که نه! ما به هیچ وجه قصد گرفتن پول نداشته ایم، اما الان که مثلاً فهمیده ایم شوهرمان زن دیگری گرفته قصد داریم پول آنها را بگیریم.

دادگاه ها هم متاسفانه اما به درستی و بر اساس قانون در چنین مواردی رای به بی حقی زن می دهند. خلاصه این که اگر برای دادگاه محرز شود که زن تبرُّعاً  (مجانی)  این کارها را انجام داده رای به نفع شوهر خواهد داد.

با این مقدمه اگر بخواهیم اجرت المثل را خیلی ساده تعریف کنیم باید بگوییم:

حق الزحمه ای است که به زن و در ازای کارهایی که در منزل شوهر انجام داده تعلق می گیرد و از نظر شرعی هم تکلیفی به انجام آنها نداشته است.

همچنین در ماده ۲۹ قانون حمایت خانواده مصوب ۱۳۹۱ قانونگذار در این خصوص مقرر می دارد:

«دادگاه در ضمن رای خود  با توجه به شروط ضمن عقد و مندرجات سند ازدواج ، تکلیف جهیزیه ،مهریه ، و نفقه زوجه، اطفال و حَمل را معین و همچنین اجرت المثل ایام زوجیت طرفین مطابق تبصره ماده ۳۳۶ قانون مدنی تعیین و در مورد چگونگی حضانت و نگهداری اطفال و نحوه پرداخت هزینه های حضانت و نگهداری تصمیم مقتضی اتخاذ می کند… ثبت طلاق موکول به تأدیه حقوق مالی زوجه است. طلاق در صورت رضایت زوجه یا صدور حکم قطعی دایر بر اعسار زوج یا تقسیط محکوم به نیز ثبت می شود …»

در ماده فوق که نسبتاً جدید هم محسوب می شود، ضمانت اجرای مناسبی برای عدم پرداخت آن در نظر گرفته شده که همان عدم صدور حکم طلاق است. به این معنی که دادگاه تا زمانی که شوهر تمام بدهی مالی خود به همسرش را پرداخت نکرده باشد مبادرت به صدور حکم طلاق نخواهد کرد.

اجرت المثل به چه زنی تعلق می گیرد؟

با اساس توضیحات بالا اصولا تمام زنان که در خانه شوهر خود خدماتی را انجام می دهند مستحق اجرت المثل خواهند بود اعم از این که این  ازدواج دائم باشد یا موقت. یعنی برای اینکه زن مستحق آن شود نیازی نیست که همسر دائمی مرد باشد. بلکه تنها کافی است برای انجام کارهای خود قصد تبرُّع (مجانی) نداشته باشد.

سوالی که زیاد پرسیده می شود این است که

آیا در دوران عقد یا نامزدی هم به زن اجرت المثل تعلق می گیرد؟

با توجه با این که در عرف فعلی جامعه ایرانی اصولاً دختران تا قبل از مراسم عروسی در خانه پدران خود سکونت دارند و در این مدت، شوهر هم اصولا ًدر منزل پدر خود سکونت دارد موضوع اجرت المثل قابل تصور نیست.

اما اگر بر خلاف عرف موجود فرض کنیم زن و مردی در این ایام در خانه خود (منزل مشترک) زندگی کرده باشند و زن نیز عرفاً کارهایی را انجام داده باشد بر اساس قانون مستحق اجرت المثل خواهد بود.

آیا اجرت المثل تقسیط می شود؟

اصولاً پس از صدور رای مبنی بر پرداخت آن توسط شوهر اصل بر این است که او باید تمامی مبلغ محکومیت خود را به صورت نقد و یکجا پرداخت کند. در موارد بسیاری مرد به واسطه سنگین بودن مبلغ محکومیت مبادرت به اقامه دعوای اعسار از پرداخت محکومٌ به، می کند.

به این معنی که مرد در این دعوا ادعا می کند علی رغم این که دادگاه او را محکوم به پرداخت کرده است، اما او از نظر مالی توان پرداخت آن را ندارد که البته برای اثباث ادعای خود دو شاهد هم به دادگاه معرفی می کند. چنانچه برای دادگاه اِعسار زوج محرز شود پرداخت اقساط را به نحو اقساطی مقرر می کند.

اجرت المثل همسر متوفی چگونه است؟

شاید سوال بالا کمی نامفهوم باشد اما احتمالا با توضیحی که داده می شود ابهام آن رفع خواهد شد.

غالباً تصور می شود با فوت یکی از زوجین مسائل مالی آنها نیز خاتمه می یابد. اما واقعیت این است که بر عکس، مرگ در بسیاری از موارد آغاز کننده مسایل مالی است.

ارث و وصیت از جمله موضوعاتی هستند که اصولاً با مرگ آغاز می شوند. همچنین اگر زن در دوران زندگی مشترک مهریه و سایر حقوق مالی خود را استیفاء نکرده باشد این حقوق به ورّاث او تعلق می گیرند.

در مواردی دیده می شود که پس از فوت زوجه از سوی وُراث زن مثلا پدر یا مادر او دادخواستی به طرفیت شوهر داده می شود و تمامی حقوق دختر خود را از شوهر مطالبه می کنند. از جمله  این حقوق می تواند اجرت المثل ایام زوجیت باشد که معمولا به همراه مهریه مطالبه می شود.

نحوه محاسبه اجرت المثل چگونه است؟

پس از آنکه زن دادخواست مطالبه را تقدیم دادگاه نمود دادگاه وقت رسیدگی را تعیین می کند. در اولین جلسه رسیدگی برای تعیین میزان آن دادگاه موضوع را به کارشناس ارجاع خواهد داد. کارشناس بر اساس عرف جامعه و سالهایی که زن مطالبه ی آ‌نها را کرده است میزان آن را تعیین می کند. در حال حاضر یعنی سال ۹۹ اصولا برای هر سال مبلغی بین یک میلیون تا حداکثر دو میلیون مطابق نظر کارشناس به عنوان اجرت المثل تعیین می شود.

اجرت المثل شامل چه چیز هایی می شود؟

همانطور که در بالا مفصّلا توضیح داده شد اجرت المثل به اموری تعلق می گیرد که زن هیچ تکلیفی در انجام آنها نداشته باشد. این که چه اموری جزء وظایف زن است و چه اموری وظیفه او نیست محل اختلاف بسیار است و عبارات قانون هم در این زمینه بسیار نارسا است. در این جا لازم است نظر مرحوم امیر ناصر کاتوزیان را که ذیل ماده ۳۳۶ قانون مدنی  آورده اند ذکر کنیم

ایشان معتقد است:

«برای اجرای تکلیفی که به عهده شخص است نمی توان اجرت المثل خواست. هرچند که منتفع درخواست اجرای آن را کرده باشد. به  عنوان مثال زن نمی تواند برای انجام کاری که لازمه زندگی مشترک و معاضدت خانوادگی است اجرت المثل مطالبه کند هر چند که شوهر اجرای آن را خواسته باشد.»

نکته ای که مرحوم کاتوزیان به درستی بر آن انگشت تاکید نهاده است استناد به ماده ۱۱۰۴ قانون مدنی است. در این ماده می خوانیم که :

«زوجین باید در تشیید مبانی خانواده و تربیت اولاد خود به یکدیگر مُعاضدت نمایند.»

به نظر می رسد ایشان با ملاحظه عرف جامعه و فاصله گرفتن از مفاهیم فقهی و البته با استدلال به قانون به چنین نظری رسیده اند. چرا که همچنان در غالبِ مَحاکم، زوجه بابت تربیت اولاد و سایر اموری که برای فرزندان انجام داده است از دادگاه مطالبه اجرت المثل می کند.

این در حالی است که نصّ صریح قانون چنین اموری را وظیفه زوجین دانسته است. مرحوم کاتوزیان هم همین استدلال را اقامه کرده اند که  اگر کسی وظیفه قانونی خود را انجام داده باشد، مستحق دریافت اجرت المثل بابت آن نیست.

مدارک لازم برای طرح دعوای اجرت المثل ایام زوجیت

برای طرح دعوای اجرت المثل مانند سایر دعاوی باید آن را در دادخواست مخصوص تنظیم نمود. البته در حال حاضر با توجه به این که دادخواست از طریق سیستم ثنا ثبت می شود، مانند گذشته لازم نیست تا دادخواست در فرمهای مخصوص که در قانون الزامی شده است تنظیم شود. بلکه می توان مفاد دادخواست را در یک کاغذ معمولی نوشت و آن را به دفتر خدمات قضایی برد. 

اما نکته هم این است که مدارکی باید به این دادخواست پیوست نمود که به شرح زیر است:

۱_کپی سند ازدواج یا عقد نامه:  

توضیح اینکه این سند لازم نیست که حتما رسمی باشد، بلکه اگر واقعه ازدواج در سند عادی هم تنظیم شده باشد می توان آن سند را به دادگاه ارائه نمود. در موارد نادری ممکن است هیچ سندی در کار نباشد که در این صورت باید شهود لازم را برای اثبات رابطه زوجیت به دادگاه معرفی نمود و خلاصه اینکه باید برای دادگاه رابطه زوجیت احراز شود

۲_ شناسنامه:

در حال حاضر برای ثبت دادخواست اجرت المثل، ارائه کپی شناسنامه هم ضروری است. در صورتی که شناسنامه گم شده یا در اختیار شوهر است، باید این نکته در سیستم ثنا قید شود و گرنه امکان ثبت آن وجود ندارد.

بررسی چند نظریه  مشورتی صادر شده از اداره کل حقوقی قوه قضاییه در رابطه با مبحث اجرت المثل:

نظریه مشورتی شماره ۷/۹۳/۲۳۷۳  مورخه ۱۳۹۳/۰۹/۲۹

 سوال:

آیا مطالبه اجرت المثل از جانب زوجه مستلزم درخواست طلاق از جانب زوج است؟

پاسخ:

زوجه می تواند مستقلا و بدون اینکه زوج تقاضای طلاق کرده باشد مستندا به تبصره الحاقی در سال ۱۳۸۵ به ماده ۳۳۶ قانون مدنی و بند ۷ ماده ۴ قانون حمایت خانواده مصوب سال ۱۳۹۱ با تقدیم داد خواست به دادگاه خانواده، اجرت المثل ایام  زوجیت خود را مطالبه کند.

 نظریه مشورتی شماره ۷/۹۵/۸۴  مورخه  ۱۳۹۵/۰۱/۲۴

سوال:

برابر بند ج ماده ۹ قانون شوراهای حل اختلاف مصوب سال ۱۳۹۴ دعاوی خانواده راجع به جهیزیه، مهریه و نفقه تا نصاب مقرر در بند الف در صورتی که مشمول ماده ۲۹ قانون حمایت خانواده مصوب ۱۳۹۱ نباشد، در صلاحیت شورای حل اختلاف است اما به اجرت المثل هیچ اشاره ای نشده است. حال آیا اجرت المثل در صلاحیت شورا یا دادگاه خانواده می باشد؟

پاسخ:

با توجه به اینکه از اجرت المثل در بند ج ماده ۹ قانون شوراهای اختلاف مصوب ۱۳۹۴ نامی برده نشده است. لذا رسیدگی به آن با هر میزان وفق بند ۷ ماده ۴ قانون حمایت خانواده ۱۳۹۱ کماکان در صلاحیت دادگاه خانواده است.

توضیح نگارنده:

بر اساس نظریه مشورتی بالا رویه قضایی هم در حال حاضر به این نحو  است که چون رسیدگی به این دعوا در صلاحیت دادگاه خانواده است و نه شورای حل اختلاف، نیازی نیست برای ارجاع پرونده به دادگاه (به منظور جلوگیری از ارجاع پرونده به شورای حل اختلاف) خواسته را بیشتر از  دویست میلیون ریال تقویم کنیم. بلکه می توان با تقویم خواسته به میزان سه میلیون و یکصد هزار ریال (بابت قابلیت اعتراض و تجدید نظر خواهی) و با این حال پرونده به دادگاه ارجاع داده می شود. اما متاسفانه در حال حاضر (سال ۹۹) در سیستم قضایی امکان ثبت تامین خواسته همراه دادخواست اجرت المثل امکان پذیر نیست. هم چنین خواسته را کمتر از ۲۱٫۰۰۰٫۰۰۰ ریال تقویم نمی کنند که این هم معضلی است و هزینه اضافی به موکل و خواهان تحمیل می کند.

رزرو وقت مشاوره ۰۹۳۰۵۵۱۳۱۴۷