توضیحی کوتاه:
این نوشته به مرور زمان کامل تر خواهد شد. تغییر قانون، صدور نظریات مشورتی و آرای وحدت رویه و … می توانند در آینده مکمّل و متمّم این نوشته باشند.
در ماده ۹۴۰ قانون مدنی توارث زن و شوهر مقید به دائمی بودن نکاح شده است. در ماده ۱۰۷۷ قانون مدنی نیز می خوانیم که
«در نکاح منقطع احکام راجع به وراثت زن …همان است که در باب ارث …مقرر شده است»
پس می توان نتیجه گرفت که شرط توارث میان زن و شوهر این است که نکاح دائمی باشد و در نکاح منقطع نه زن از شوهر ارث می برد و نه شوهر از زن. ماده ۱۰۷۷ قانون مدنی را نیز باید بدین گونه تکمیل کرد که در نکاح منقطع احکام راجع به وراثت زن و شوهر همان است که در باب ارث مقرر شده است زیرا از مفاد ماده ۹۴۰ و پیشینه قانون مدنی در فقه بر می آید که هیچ تفاوتی میان زن و شوهر در این زمینه نیست.
پرسش:
آیا شرط توارث در نکاح منقطع نفوذ حقوقی دارد؟
در پاسخ به این پرسش اتفاق نظر وجود ندارد گروهی از فقیهان گفته اند که نکاح منقطع اقتضای ایجاد توارث میان زن و شوهر را ندارد، ولی اگر در عقد شرط وراثت به سود یکی از آن دو یا هر دو طرف شود، باید آن را نافذ شمرد. جمع دیگر شرط را باطل شمرده اند به این دلیل که اگر پذیرفته شود عقد منقطع به حکم شرع اقتضای توارث ندارد، شرط توارث بدین می ماند که بیگانه ای را در زمره وارثان آورد، پس نباید آن را نافذ شمرد. این اختلاف به نویسندگان حقوق مدنی نیز سرایت کرده است. از نظر منطقی نظری که شرط را نافذ نمی داند قوی تر است. زیرا قواعد ارث وابسته به نظم عمومی است نه با تراضی می توان کسی را بر شمار وارثان افزود نه وارثی را از این امتیاز محروم ساخت، پس اگر عقد منقطع را قانون از اسباب تواث نشناسد چنانکه از ماده ۹۴۰ بر می آید شرط و تراضی دو طرف در این راه موثر نمی افتد. با وجود این کسی که مایل است بخشی از ترکه را به همسر خود بعد از فوت واگذار کند می تواند تا میزان ثلث دارایی به سود او وصیت کند و از این وسیله فنی، برای تحقق اراده اش سود برد. همچنین در صورتی که دادگاه از اوضاع و احوال و مفاد تراضی در عقد چنین استنباط کند که مقصود از شرط وراثت، تملیک بخشی از ترکه به سود همسر است باید آن را نافذ شمرد و از این راه به عدالت کمک کند. علاوه بر این هر جا که به دلیلی عدم ذکر اجل یا ابهام در مدت یا عبارت های به کار رفته در بیان مقصود نسبت به نوع نکاح تردید شود به ویژه در فرضی که مدت طولانی زندگی مشترک و داشتن فرزند آن را تایید کند، باید آنچه را واقع شده است حمل بر نکاح دائم کرد.
دکتر ناصر کاتوزیان/ درس هایی از شفعه، وصیت و ارث/ شماره ۲۷۰
