اصل برائت

توضیحی کوتاه:

این نوشته به مرور زمان کامل تر خواهد شد. تغییر قانون، صدور نظریات مشورتی و آرای وحدت رویه و … می توانند در آینده مکمّل و متمّم این نوشته باشند.

اصل برائت جایی است که در تکلیف تردید و شک داریم. «تکلیف» عبارت است از احکام خمسه تکلیفیّه، ولی در اصول عملیّه، هنگامی که از تکلیف سخن به میان می آید، منظور تنها احکام الزامی است و احکام ترخیصی از بحث خارج است. بنابراین اصل برائت جایی است که در الزام تردید و شک وجود داشته باشد و ما ندانیم آیا الزام به امری داریم یا نداریم. آیا تکلیف به امری داریم یا نداریم؟

چنانکه می دانیم الزام یا وجوب است یا حرمت، بنابر این در اصل برائت یا تردید در این است که وجوب، وجود دارد یا خیر و یا تردید در این است که حُرمت وجود دارد یا خیر؟ در هر دو مورد مطابق اصل برائت، باید حکم به عدم تکلیف (عدم الزام) یعنی عدم وجوب و عدم حرمت داد. به بیان روشن تر هرگاه تردید نماییم در موردی تکلیف یا الزام وجود دارد یا خیر مطابق اصل برائت باید گفت که تکلیف و الزام وجود ندارد. بدین معنی که هرگاه تردید کنیم فلان امر واجب است یا خیر، مطابق اصل برائت می گوییم واجب نیست و هرگاه تردید نماییم فلان امر حرام است یا خیر، مطابق اصل برائت باید حکم به عدم حرمت داده شود.

حالات چهار گانه اصل برائت

حالت اول: شبهه حکمیه و جوبیه

هر گاه در وجوب یک موضوع کلی شک و شبهه داشته باشیم، محل اجرای اصل برائت است و باید گفت که آن موضوع کلی واجب نیست. برای مثال دعا کردن به هنگام دیدن هلال ماه از یک طرف موضوعی کلی است (شبهه حُکمیّه) و از طرف دیگر در وجوب آن تردید داریم (شبهه وجوبیه) بنابراین هرگاه ندانیم که دعا نمودن به هنگام دیدن هلال ماه، واجب است یا خیر، مطابق اصل برائت می گوییم واجب نیست. همچنین است شرط ابتدایی که در فقه در وجوب آن تردید وجود دارد و مطابق اصل برائت می توان گفت که لازم الوفاء نیست.

حالت دوم: شبهه حکمیه تحریمیه

هر گاه یک موضوعِ کلی وجود داشته باشد و در حرمت آن تردید نماییم، مطابق اصل برائت باید حکم به عدم حرمت داده شود. برای مثال نمی دانیم استعمال دخانیات حرام است یا خیر؟ این شبهه هم حکمیه است و هم تحریمیه . از این جهت شبهه حکمیه است که یک موضوع کلی است و از این جهت شبهه تحریمیه است که در حرمت آن تردید داریم. بنابر این مطابق اصل برائت باید بر آن بود که استعمال دخانیات حرام نیست.

حالت سوم: شبهه موضوعیه وجوبیه

هرگاه در وجوب یک موضوع جزئی تردید داشته باشیم، مطابق اصل برائت باید حکم به عدم وجوب آن داد. برای مثال هرگاه ندانیم به حسن بدهکار هستیم یا خیر، مطابق اصل برائت می گوییم ادای دین به حسن واجب نیست. این مثال از این جهت شبهه موضوعیه است که در دِین به شخص خاصی تردید داریم و از این جهت شبهه وجوبیه است که نمی دانیم پرداخت دین به آن شخص واجب است یا خیر.

باید توجه داشت حکم موجود در ماده ۱۹۷ قانون آئین دارسی مدنی، منطبق با حالت سومِ اصل برائت است که مقرر می دارد:

«اصل برائت است، بنابراین اگر کسی مدعی حق یا دینی بر دیگری باشد بایدآن را اثبات کند، در غیر این صورت با سوگند خوانده، حکم برائت صادر خواهد شد.»

حالت چهارم: شبهه موضوعیه تحریمیه

هرگاه حکم یک موضوع جزئی مورد تردید باشد که آیا حرام است یا خیر، مطابق اصل برائت گفته می شود که آن امر حرام نیست. برای مثال هرگاه شک داشته باشیم مایعی که در ظرف معین است شراب است یا خیر (حرام است یا خیر) مطابق اصل برائت می گوئیم حرام نیست. شبهه موجود در این حالت از این جهت موضوعیه است که مربوط به یک موضوع جزئی است و از این جهت تحریمیه است که حرمت آن مورد تردید است.

خلاصه آنکه اصل برائت به هنگام شک در تکلیف جاری می شود و مطابق این اصل انسان نسبت به امر مشکوک تکلیف یا الزام ندارد. منبع: کتاب درس هایی از اصول فقه، دکتر محمد حسین شهبازی

رزرو وقت مشاوره ۰۹۳۰۵۵۱۳۱۴۷