توضیحی کوتاه:
این نوشته به مرور زمان کامل تر خواهد شد. تغییر قانون، صدور نظریات مشورتی و آرای وحدت رویه و … می توانند در آینده مکمّل و متمّم این نوشته باشند.
مقدمه:
بر اولین جلسه دادرسی آثار مهمی مترتب است. در حقیقت اصحاب دعوا حقوقی دارند که اِعمال آنها عمدتاً تنها در اولین جلسه دادرسی امکان پذیر است.
افزون بر آن اصحاب دعوا تکالیفی دارند که باید در اولین جلسه دادرسی انجام پذیرد. بنابراین مناسب است معیار اولین جلسه دادرسی ارائه و حقوق و تکالیف اصحاب دعوا در چنین جلسه ای مورد بررسی قرار گیرد.
معیار اولین جلسه دادرسی
در قانون آیین دادرسی مدنی در شماری از مواد عبارت اولین جلسه دیده می شود و در موارد دیگری نیز عبارت جلسه اول دادرسی یا اولین جلسه برای رساندن همان مفهوم به کار رفته است. این موارد به ترتیب عبارتند از مواد ۹۸ و ۱۱۶ و ۱۳۶ در مواد ۹۰٫۹۷٫۱۳۵٫۱۴۴٫۶۲٫۸۷٫۱۰۷٫۱۴۳ و ۲۱۷ نیز حسب مورد، احکام و آثار اولین جلسه دادرسی تدوین گردیده است.
اما متاسفانه؛ نه در قانون فعلی و نه در قانون قدیمِ آیین دادرسی مدنی، از اولین جلسه دادرسی یا مفاهیم مشابه آن، تعریفی به عمل نیامده و معیاری برای آن ارائه نشده است.
جلسه دادرسی به منظور شنیدن اظهارات اصحاب دعوی و رسیدگی دادگاه به دعوای مطروحه تشکیل می شود و ممکن است از یک سو به دفعات و به علل گوناگون تجدید شود و از سوی دیگر در وقت مقرر به علت مانعی که وجود دارد، تشکیل جلسه، امکان قانونی پیدا ننماید و بالاخره علی رغم تشکیل جلسه در وقت مقرر، دستور جلسه جزئاً یا کلاً قابلیت اجرا نداشته باشد. بنابراین باید معیار دقیقی ارائه شود تا تشخیص جلسه دادرسی امکان پذیر شده و تفاوت سایر جلسات با اولین جلسه دادرسی مشخص شود.
شرایط مقدماتی تشکیل جلسه دادرسی در جای خود مورد بررسی قرار گرفته است. با توجه به شرایط مزبور و نیز روح مواد قانون آیین دادرسی مدنی می توان گفت اولین جلسه دادرسی اولین جلسه ای است که: موجبات رسیدگی فراهم بوده و خوانده فرصت و امکان دفاع در برابر دادخواست خواهان، با لحاظ تغییرات احتمالی آن که به تجویز ماده ۹۸ قانون آیین دادرسی مدنی انجام می گیرد داشته باشد.
بنابراین در تمام مواردی که پس از تقدیم دادخواست و برای رسیدگی به دعوا، اصحاب دعوا برای اولین نوبت دعوت می شوند، اما موجبات مقدماتی رسیدگی به هر علت فراهم نباشد، چون اصولاً جلسه ای تشکیل نشده، عنوان اولین جلسه دادرسی منتفی است. چنانچه موجبات رسیدگی در نوبت مزبور فراهم بوده، اما خوانده فرصت و امکان دفاع در برابر دادخواست خواهان پیدا ننماید، چنین جلسه ای را نیز نمی توان اولین جلسه دانست. در نتیجه اگر در جلسه مزبور خواهان، برای مثال در مقام استفاده از حقوق مذکور در ماده ۹۸ قانون آیین دادرسی مدنی و یا هر اقدام قانونی دیگری که دادگاه به او اجازه می دهد یا تکلیف می نماید، تمامی وقت جلسه یا قسمت مهمی از آن را به خود اختصاص دهد و خوانده فرصت و امکان دفاع در برابر دادخواست را کلاً یا جزئاً پیدا نکند، نمی توان آن را جلسه اول دادرسی به شمار آورد.
در مقابل چنانچه در نخستین نوبتی که اصحاب دعوا برای رسیدگی به دعوا دعوت می شوند، موجبات مقدماتی رسیدگی فراهم باشد و حسب مورد، خوانده یا وکیل او حاضر نشده و یا در صورت حضور و داشتن فرصت و امکان دفاع سکوت نمایند، جلسه مزبور اولین جلسه دادرسی شمرده می شود.
در هر صورت کافی است خوانده فرصت و امکان دفاع در برابر دادخواست را داشته باشد تا اولین جلسه دادرسی صورت پذیرد. بنابراین چنانچه خوانده، دفاعیات خود را در برابر دادخواست مطرح نماید و خواهان فرصت پاسخ پیدا نکند و یا در همان جلسه خواهان نیز به پاسخ بپردازد، اما وقت جلسه برای شنیدن پاسخ خوانده به اظهارات خواهان کافی نباشد، چنین جلسه ای جلسه اول دادرسی شمرده خواهد شد. در مقابل چنانچه در آن جلسه پاسخ خوانده به دادخواست به طول انجامد، به گونه ای که وقت جلسه، اقتضای تکمیل آن را نکند و بنابراین پاسخ ناتمام بماند، جلسه بعدی دادگاه که برای شنیدن ادامه اظهارات خوانده و رسیدگی تشکیل خواهد شد، ادامه اولین جلسه دادرسی شمرده می شود.
همچنین این نکته را هم باید افزود که به موجب ماده ۹۹ قانون آیین دادرسی مدنی، دادگاه می تواند به درخواست و رضایت اصحاب دعوی جلسه دادرسی را برای یک بار به تأخیر اندازد. حال چنانچه در نخستین نوبتی که اصحاب دعوی برای رسیدگی دعوت شده اند، علی رغم اینکه موجبات مقدماتی رسیدگی فراهم است، در ابتدای جلسه بر اساس ماده مزبور تاخیر جلسه را متفقاً از دادگاه درخواست نمایند، چون در هر حال و به هر علت، خوانده فرصت و امکان دفاع پیدا نکرده است، باید جلسه بعدی را در صورت وجود شرایط لازم، جلسه اول دادرسی به شمار آورد. دکتر شمس / جلد دوم / شماره ۳۰۰
