توضیحی کوتاه:
این نوشته به مرور زمان کامل تر خواهد شد. تغییر قانون، صدور نظریات مشورتی و آرای وحدت رویه و … می توانند در آینده مکمّل و متمّم این نوشته باشند.
ماده ۳۸۸ قانون مدنی: «اگر قبل از تسلیم در مبیع نقصی حاصل شود، مشتری حق خواهد داشت که معامله را فسخ نماید»
نقص مبیع، عبارت از تلف شدن جزء آن است، چنانکه کسی اتومبیلی را از کمپانی بخرد و قبل از قبض، چراغ های آن مفقود شود.
در این صورت خریدار می تواند بیع را فسخ کند، زیرا طبق قاعده، ضمانِ تلف کل مبیع، به عهده بایع است و کل، غیر از مجموع اجزاء، چیز دیگری نیست. بنابراین ضمان تلف جزء به عهده بایع خواهد بود، لذا مشتری می تواند بیع را فسخ نماید یا به همان ثمن قبول کند.
ضمان بایع نسبت به مبیع تا زمان قبض آن به مشتری، موجب خواهد بود که در صورت تلف تمام مبیع، بیع منفسخ گردد. اما چنانچه بعض آن تلف شود، با آنکه ضمان آن بعض نیز به عهده بایع است، موجبی برای انفساخ بیع موجود نیست، لذا برای جبران ضرر مشتری به او حق فسخ بیع داده شده است، بدون آنکه او بتواند در صورت عدم استفاده از حق فسخ خود، از بایع اَرش بخواهد.
آنچه به نظر می رسد مقتضی قاعده ضمان بایع نسبت به مبیع تا زمان قبض آن است، بدین شرح که هرگاه در مقابل جزء مبیع تالِف، سهمی از ثمن قرار گیرد، مانند چراغ های اتومبیل در مثال بالا و یا در خرید دو تن گندم در صورتی که نیم تن آن قبل از تسلیم تلف شود، چون عقد واحد به عقود متعدده منحل می شود، عقد نسبت به جزء تالف مُنفسخ می شود و مشتری می تواند نسبت به قیمت آن از ثمن مسترد دارد و می تواند از نظر خیار تبعض صفقه و تخلف جزء، بیع را فسخ نماید و هرگاه در مقابل جزء تالف، سهمی از ثمن قرار نگیرد، چنانکه کسی گلدان نارنجی بخرد و یکی از شاخه های کوچک آن که بار ندارد بشکند، فقط مشتری می تواند بیع را فسخ نماید، بدون آنکه بتواند مطالبه ارش کند، زیرا شاخه مزبور در مقابل سهمی از ثمن قرار نگرفته تا بیع منحل شود و شکستن شاخه کوچک هم عیب گلدان نارنج نیست. بعضی از فقهاء بر آنند که مورد مزبور مانند مورد عیبِ قبل از قبض است و مشتری می تواند در صورت عدم فسخ، ارش بگیرد بلکه در مورد تلف جزء، گرفتن ارش اولی از گرفتن آن در مورد عیب قبل از قبض است، زیرا ثمن در حقیقت در مقابل تمامی مبیع است که مجموع اجزاء است و در حکم نقص مبیع قبل از قبض است هرگاه وصفی از اوصاف کمال مبیع قبل از قبض زایل شود، بنابراین در مورد مزبور مشتری می تواند بیع را فسخ یا به همان ثمن نگه دارد. نداشتن وصف کمال، عیب شناخته نمی شود تا طبق ماده ۴۲۵ قانون مدنی رفتار گردد. جلد اول حقوق مدنی/ دکتر حسن امامی/ صفحه ۵۳۴