پی نوشت:
این نوشته به مرور زمان کامل تر خواهد شد. تغییر قانون، صدور نظریات مشورتی و آرای وحدت رویه و … می توانند در آینده مکمّل و متمّم این نوشته باشند.
اهلیّت قانونی برای اقامه دعوا
به موجب ماده ۹۵۶ قانون مدنی اهلیت برای دارا بودن حقوق با زنده متولد شدن انسان شروع و با مرگ او تمام می شود. همچنین حمل از حقوق مدنی متمتّع می گردد، مشروط بر اینکه زنده متولد شود. درعین حال «هر انسان متمتع از حقوق مدنی خواهد بود، لیکن هیچکس نمی تواند حقوق خود را اجرا کند مگر اینکه برای این امر اهلیت قانونی داشته باشد.»
اقامه دعوا از مصادیق بارز اجرای حق است و بنابراین یکی از شرایط اقامه دعوا اهلیت قانونی است. شخصی که اقامه دعوا می نماید در صورتی «اهل» محسوب می شود که بالغ عاقل و رشید باشد.
سن بلوغ به موجب تبصره ۱ ماده ۱۲۱۰ قانون مدنی در پسر پانزده سال تمام قمری و در دختر نه سال تمام قمری است. هیچ کس را نمی توان بعد از رسیدن به سن بلوغ به عنوان جنون یا عدم رشد محجور نمود، مگر آنکه عدم رشد یا جنون او ثابت شده باشد.
با توجه به مواد مزبور ماده ۴۱۸ قانون تجارت و رای وحدت رویه شماره ۳۰ مورخ ۰۳/۱۰/۶۴ دیوان عالی کشور و رویه قضایی در خصوص این شرط اقامه دعوا (اهلیت) نتایج زیر حاصل می شود.
- هر شخصی که به سن هجده سال تمام خورشیدی رسیده، اعم از زن و مرد دارای اهلیت قانونی شمرده می شود و هر گونه دعوایی را در ارتباط با امور غیر مالی و مالی می تواند شخصا اقامه نماید و یا طرف هر دعوایی قرار گیرد، مگر اینکه عدم رشد یا جنون او به موجب حکم دادگاه ثابت شده باشد، که در صورت اخیر این شرط اقامه دعوا را از دست می دهد و حسب مورد ولیّ خاص یا قیّم (یا وصی) او باید به نمایندگی از او اقامه دعوا نماید. در حقیقت علی رغم ظاهر نصّ تبصره ۲ ماده ۱۲۱۰ قانون مدنی، رویه قضایی چه بسا با عنایت به قانون راجع به رشد متعاملین احراز رشد اشخاص بالای هجده سال تمام خورشیدی را به حق لازم نمی داند.
- پسر دارای پانزده سال تمام قمری و دختر دارای نه سال تمام قمری قبل از اینکه به هجده سالگی برسد نیز می تواند با توجه به اینکه به سن بلوغ رسیده است در امور غیر مالی اقامه دعوا نموده و یا طرف دعوا قرار گیرد. مگر اینکه جنون او به موجب حکم دادگاه ثابت شده باشد که در صورت اخیر حسب مورد ولی خاص یا قیم (یا وصی) او باید به نمایندگی از وی اقامه دعوا نماید. پس اشخاص بالغ کمتر از هیجده سال می توانند دعوای اعسار از پرداخت آن اقامه نمایند.
- پسر یا دختری که به سن هیجده سال تمام خورشیدی نرسیده باشد در صورتی می تواند در امور مالی اقامه دعوا نموده و یا به دعوای مربوط به حقوق مالی که علیه او اقامه شده پاسخ دهد که رشد او به موجب حکم دادگاه اثبات شده باشد.
- به موجب ماده ۴۱۸ قانون تجارت:
«…در کلیه اختیارات و حقوق مالی ورشکسته که استفاده از آن موثر در تادیه دیون او باشد، مدیر تصفیه قائم مقام قانونی ورشکسته بوده و حق دارد به جای او از اختیارات و حقوق مزبوره استفاده کند.»
بنابراین تاجری که حکم ورشکستگی او صادر شده از تاریخ صدور حکم حق اقامه دعوا در امور مالی را ندارد و مدیر تصفیه قائم مقام قانونی وی در اقامه دعوا دراین دسته از امور است. در امور غیر مالی مانند دعوای طلاق، دعوای اُبوّت، دعوای تمکین و … که تاثیری در تادیه دیون تاجر ورشکسته نداشته باشد دارای اهلیت شمرده شده و از این حیث حق اقامه دعوا دارد.
آیین دادرسی پیشرفته، جلد نخست، دکتر شمس، شماره ۵۷۸ و ۵۷۹
