توضیحی کوتاه:
این نوشته به مرور زمان کامل تر خواهد شد. تغییر قانون، صدور نظریات مشورتی و آرای وحدت رویه و … می توانند در آینده مکمّل و متمّم این نوشته باشند.
تقسم سهم الارث طبقه اول وراث چند حالت دارد که در زیر بررسی می شود:
حالت انفراد یکی از دو صنف (پدر و مادر و فرزندان):
این فرض در صورتی است که همه وارثان طبقه اول از یک صنف باشند خواه پدر و مادر یا اولاد:
- پدر و مادر
ماده ۹۰۶ قانون مدنی به تقسیم ترکه در فرضی می پردازد که وارث پدر یا مادر یا پدر و مادر است:
«اگر برای متوفی اولاد یا اولادِ اولاد از هر درجه که باشند موجود نباشد هر یک از ابوین در صورت انفراد تمام ارث را می برد و اگر پدر و مادر هر دو زنده باشند مادر یک ثلث و پدر دو ثلث می برد. لیکن اگر مادر حاجب داشته باشد سدس از ترکه متعلق به مادر و بقیه مال پدر است»
حاجب مادر در این حکم برادران و خواهران ابی یا ابوینی متوفی هستند که با جمع شدن شرایطی مانع از ارث بردن بیش از یک ششم مادر می شوند تا پدر (که بنا به فرض زنده است) پنج ششم از ترکه را ببرد
- فرزندان:
ماده ۹۰۷ قانون مدنی تقسیم ارث میان فرزندان را چنین مقرر کرده است:
«اگر متوفی ابوین نداشته و یک یا چند نفر اولاد داشته باشد ترکه به طریق ذیل تقسیم می شود: اگر فرزند منحصر به یکی باشد خواه پسر خواه دختر، تمام ترکه به او می رسد. اگر اولاد متعدد باشند ولی تمام پسر یا تمام دختر ترکه بین آنها بالسویه تقسیم می شود. اگر اولاد متعدد باشند و بعضی از آنها پسر و بعضی دختر، پسر دو برابر دختر می برد.»
پدر یا مادر می تواند وصیت کند که به پسر و دختر او میراث برابر دهد. این وصیت تا حدود ثلث تمام ترکه نافذ است، یعنی اگر تفاوت ارث پسر و دختری که توصیه به برابری آنها شده است از ثلث ترکه تجاوز نکند یا وارثان زیادی را اجازه دهند باید وصیت را رعایت کرد.
باید افزود که نواده ها نیز هر اندازه در خط نزولی دور باشند، فرزند هستند و در صورتی که فرزند نزدیک تری نباشد ارث می برند، منتها ارث نواده به قایم مقامی از نسلی است که به متوفی می رسد (فرزند بی واسطه). در این حالت اولادِ اولاد خود در زمره وارثان هستند و به همین جهت هم اگر نسل واسطه به دلیلی از ارث ممنوع باشد این منع به آنان سرایت نمی کند، ولی تقسیم ترکه بر حسب نسل انجام می شود و هر گروه از نوادگان میراث کسی را می برد که به وسیله او به متوفی یا نسل نزدیک تر متصل شده است. پس اگر متوفی یک پسر و یک دختر داشته است که هر دو پیش از او مرده اند فرزندان دختر یک سوم از ترکه را می برند و فرزندان پسر دو سوم از ترکه را.
اختلاط دو صنف پدر و مادر و اولاد
این حالت در موردی است که شخص هم پدر و مادر دارد هم فرزند و ترکه باید میان آنان تقسیم شود. اختلاط دو صنف در سه فرض قابل طرح است:
- پدر و مادر با یک دختر
ماده ۹۰۸ قانون مدنی به این فرض می پردازد و در آن می خوانیم:
«هرگاه پدر و مادر متوفی یا هر دو ابوین او موجود باشند با یک دختر، فرض هر یک از پدر و مادر سُدس ترکه و فرض دختر نصف آن خواهد بود و مابقی باید بین تمام وُراث به نسبت فرض آنها تقسیم شود مگر این که مادر حاجب داشته باشد که در این صورت مادر از مابقی چیزی نمی برد»
- پدر و مادر و چند دختر:
ماده ۹۰۹ قانون مدنی با رعایت فرض دو دختر و بیشتر (دو سوم ترکه) درباره تقسیم ترکه می گوید:
«هر گاه پدر و مادر متوفی یا هر دو ابوین او موجود باشند با چند دختر، فرض دخترها دو ثلث ترکه خواهد بود که بالسویه بین آنها تقسیم می شود و فرض هریک از پدر و مادر، یک سُدس و مابقی اگر باشد، بین تمام ورثه به نسبت فرض آنها تقسیم می شود مگر این که مادر حاجب داشته باشد در این صورت مادر از مابقی نمی برد»
در این حالت اگر پدر و مادر هردو زنده باشند با چند دختر، از ترکه سهمی باقی نمی ماند، زیرا فرض پدر و مادر یک سوم و فرض چند دختر دو سوم از ترکه است. به همین جهت نیز نسبت به مانده ترکه با قید «اگر باشد» سخن گفته شده است. ترکه در صورتی مانده دارد که یکی از پدر و یا مادر زنده باشند و فرض یک ششم را ببرند و یک ششم از ترکه باقی بماند که به نسبت چهار به یک به دختران و پدر یا مادر زنده رد می شود و شیوه محاسبه آن همان است که در حالت نخست آمد.
- پدر و مادر با پسر و دختر:
این حالت در مبحث «سهم الارث طبق اولی» نیامده است شاید به این دلیل که صنف فرزندان در صورت اختلاف جنس به قرابت ارث می برند و تنها پدر یا مادر فرض یک ششم دارند، در نتیجه محاسبه سهام آسان است. نخست فرض پدر یا مادر یا هر دو (یک ششم یا یک سوم) برداشته می شود، سپس آنچه می ماند به نسبت پسر دو برابر دختر میان آنان تقسیم خواهد شد و هیچ گاه ترکه مانده ای ندارد که رد آن به صاحبان فرض و حَجب مادر طرح شود. دکتر کاتوزیان/ درس هایی از شفعه، وصیت و ارث/ شماره ۲۵۰
