توضیحی کوتاه:
این نوشته به مرور زمان کامل تر خواهد شد. تغییر قانون، صدور نظریات مشورتی و آرای وحدت رویه و … می توانند در آینده مکمّل و متمّم این نوشته باشند.
همسر انسان به سَبَب ارث می برد (در مقابل حالت نَسَب). نه حاجب وارثان نَسبی می شود نه هیچ وارثی می تواند مانع از ارث بردن او گردد. موقعیت همسر انسان به عنوان شریک زندگی و یکی از دو ستون خانواده فراتر از خویشانی است که به قرابت ارث می برند و گاه میراثی بیش از فرزندان و پدر و مادر می برد. به ویژه در خانواده های پرجمعیت که شمار فرزندان زیاد است این امتیاز به روشنی احساس می شود. به عنوان مثال اگر متوفی پدر و مادر و پنج پسر و دو دختر و زن داشته باشد، سهم زوجه یک هشتم اندکی کمتر از پدر و مادر و بیش از سهم هر یک از فرزندان می شود و سهم زوج یک چهارم در این باره چشمگیر تر و بیش از همه است. در طبقه دوم و سوم نیز اگر شمار خویشان در خط اطراف زیاد باشد با ترقی فرض همسر به دو برابر (یک چهارم و یک دوم) باز هم این امتیاز آشکار تر است. حالتی که در سده های پیشین شایع بوده است و امروز در جامعه های صنعتی و به ویژه در شهرها کمتر دیده می شود.
قانون مدنی در ارث تمام طبقه ها به اشتراک همسر با خویشان نسبی تصریح کرده است:
- در طبقه اول ماده ۹۱۳ قانون مدنی اعلام می کند:
- «در تمام صور مذکوره در این مبحث هر یک از زوجین که زنده باشد فرض خود را می برد و این فرض عبارت است از نصف ترکه برای زوج و ربع آن برای زوجه در صورتی که میت اولاد یا اولاد اولاد نداشته باشد و از ربع ترکه برای زوج و ثمن آن برای زوجه در صورتی که میت اولاد یا اولاد اولاد داشته باشد و مابقی ترکه بر طبق مقررات مواد قبل ما بین سایر وراث تقسیم می شود.»
- در طبقه دوم ماده ۹۲۷ قانون مدنی می گوید:
«در تمام مواد مذکور در این مبحث هر یک از زوجین که باشد فرض خود را از اصل تره می برد و این فرض عبارت است از نصف اصل تره برای زوج و ربع آن برای زوجه»
- در طبقه سوم نیز در ماده ۹۳۸ می خوانیم:
«در تمام موارد مزبوره در این مبحث هر یک از زوجین که باشد فرض خود را از اصل ترکه می برد و این فرض عبارت است از نصف اصل ترکه برای زوج و ربع آن برای زوجه»
دکتر ناصر کاتوزیان/درس هایی از شفعه، وصیت و ارث/ شماره ۲۶۴
