اصل تخییر

توضیحی کوتاه:

این نوشته به مرور زمان کامل تر خواهد شد. تغییر قانون، صدور نظریات مشورتی و آرای وحدت رویه و … می توانند در آینده مکمّل و متمّم این نوشته باشند.

چنانکه در اصل برائت دیدیم برائت جایی اجرا می شود که در اصل تکلیف و یا الزام تردید داریم یعنی سوال اصلی این است که آیا تکلیف یا الزامی وجود دارد یا خیر؟

در اصل تخییر می دانیم تکلیف و الزام وجود دارد ولی نوع آن را نمی دانیم، به دیگر سخن در اصل تخییر نسبت به اصل برائت یک گام پیش تر هستیم. یعنی اصل تکلیف و الزام را می دانیم ولی نمی دانیم این تکلیف، الزام به فعل است یا الزام به ترک فعل؟ بنابر این در اصل تخییر دَوَران امر میان محذورین بوده و یا به عبارتی علم اجمالی به وجوب و حرمت وجود دارد.

برای مثال بیماری به پزشک مراجعه می کند و پزشک خطاب به او می گوید باید فردا عمل جراحی کنید و الاّ  با خطرمرگ مواجه هستید .سپس بیمار به پزشک دیگری مراجعه می کند و پزشک دوم خطاب به او می گوید بیماری شما با دارو قابل درمان است مبادا عمل جراحی کنید چرا که عمل جراحی برای شما خطر مرگ در پی خواهد  داشت. در این مثال بیمار مزبور نمی داند آیا عمل جراحی برای او واجب است یا حرام؟ به دیگر سخن بیمار مزبور دو راه بیشتر ندارد یا عمل جراحی انجام می دهد و یا عمل جراحی انجام نمی دهد و به هیچ وجه چاره ای جز این دو راه ندارد. یعنی نمی تواند احتیاط کرده و مثلا هم عمل جراحی نماید و هم عمل جراحی ننماید و یا نه عمل جراحی کند و نه عمل جراحی نکند. به این امر دَوَران بین محذورین و یا علم اجمالی به وجوب و حرمت گفته می شود که شک در مکلفٌ به بوده و در آن احتیاط امکان ندارد.

مثال دیگر در مورد نماز جمعه است . برخی از علماء معتقدند که نماز جمعه واجب است، ولی عده ای دیگر معتقدند که در زمان غیبت امام عصر(عج)، نماز جمعه حرام است. حال با فرض وجود قول اخیر شخص نمی داند که نمازجمعه واجب است یا حرام. به دیگر سخن شخص دو راه بیشتر ندارد. یا به نماز جمعه می رود و  یا به نماز جمعه نمی رود و نمی تواند در این مورد احتیاط نماید. مثال دیگر که فقهاء برای دوران بین محذورین آورده اند دفن کافر است. عده ای معتقدند که دفن کافر واجب است و عده ای دیگر بر این عقیده اند که دفن کافر حرام است. .این مثال نیز مصداق علم اجمالی به وجوب و حرمت است که  در آن احتیاط امکان پذیر نیست.

حال باید دید حکم دوران بین محذورین چیست؟

در این باره میان علماء اختلاف است. عده ای برآنند که اصل تخییر جاری است یعنی انسان مخیّر است آن امر را انجام دهد و یا انجام ندهد. عده ای دیگر معتقدند که در دَوَران بین محذورین به هیچ وجه جای اصل تخییر نیست. چرا که اصل تخییر جایی اجرا می شود که حداقل سه راه وجود داشته باشد. به دیگر سخن در دوران میان محذورین چون مکلف تنها دو راه دارد و هرگاه هیچ اقدامی انجام ندهد عملاً و قهراً یکی از دو راه را برگزیده، جای اصل تخییر نیست، بلکه تخییر جایی است که دو نفر در حال غرق شدن هستند و شخص تنها می تواند یکی از آن دو را نجات دهد. در این مثال واضح است که نجات دهنده می تواند  هیچ یک از آن دو را نجات ندهد و راه سوم را برگزیند. در حالی که در دَوَران میان محذورین به هیچ وجه راه سوم قابل تصور نیست.

خلاصه آنکه در دوران بین محذورین هیچ اصلی (حتی اصل تخییر) جاری نبوده بلکه تخییر، تکوینی و اجتناب ناپذیر است.

رزرو وقت مشاوره ۰۹۳۰۵۵۱۳۱۴۷