رِضاع در لغت به معنی شیر خوردن است. شیر خوردن طفل از زنی که مادر طبیعی و نَسبی او نیست با شرایطی که قانون گذار مقرر داشته ایجاد یک نوع رابطه خویشاوندی می‌کند که آن را قرابت رضاعی گویند.
قرابت رضاعی ویژه حقوق اسلام و کشورهای اسلامی است و در قانون مدنی ترکیه با وجود اینکه ترجمه قانون مدنی سوئیس است این گونه قرابت به رسمیت شناخته شده است، لیکن در حقوق فرنگی قرابت رضاعی دیده نمی شود.
قرابت رضاعی قبل از اسلام وجود داشته است و قوم عرب برای شیرخوارگی اهمیت خاصی قائل بوده اند و از خویشان رضاعی خود مانند خویشان نسبی حمایت می‌کرده ند.
اسلام این گونه قرابت را که زیانی نداشته را به رسمیت شناخته، ولی حدود آن را مشخص و شرایط و آثار آن را تعیین کرده است، بنابراین قرابت رضایی از نهادهای امضایی اسلام است نه تاسیسی.
قرابت رضاعی در حقوق اسلام مستند به قرآن و سنت و اجماع است .
قرآن در آیه ۲۳ سوره نساء در بیان زنانی که ازدواج با آنها ممنوع است می فرماید:
«و اُمهاتکم اللّاتی ارضعنکم و اخواتکم من الرضاعه»
و مادرانی که شما را شیر دادند و خواهران رضاعی شما.
اگر چه این آیه فقط از مادران و خواهران رضاعی سخن گفته است، ولی فقها با توجه به احادیث و اخبار، دامنه خویشان رضایی را گسترش داده ند. از جمله روایات معروف در این زمینه حدیثی از پیامبر (ص) است که می گوید:
یحرم من الرضاع ما یحرم من النسب.
یعنی رضاع از حیث حرمت نکاح در حکم نسب است.
بنابراین در حقوق اسلام اثر قرابت رضاعی فقط از لحاظ منع نکاح است و آثار دیگر قرابت نسبی مانند انفاق و توارث در قرابت رضاعی وجود ندارد.
در توجیه قرابت رضاعی گفته اند: شیر دادن کودک به اندازه ای که موجب رشد و نمو او باشد یک نوع رابطه طبیعی ایجاد می کند که همانند قرابت نسبی است و حقوق نباید آن را نادیده بگیرد.
فرزند نسبی از خون مادر تغذیه می کند و رابطه خونی بین این مادر و فرزند وجود دارد. فرزند رضاعی هم از شیر مادر تغذیه می کند که در واقع از خون مادر به وجود آمده است.
همچنین شیر مادر در درتربیت روانی و معنوی و رشد شخصیت او او موثر است و یک نوع رابطه عاطفی هم بین آنان بوجود می آورد. پس قرابت رضاعی شبیه قرابت نسبی است و شناختن آن در حقوق مبتنی بر فطرت و طبیعت است.
قرابت رضاعی در قانون مدنی
با اینکه قرابت رضاعی درقانون و حقوق امروز اهمیت خود را از دست داده است اما به جاست که از مقررات قانون مدنی به اختصار در این جا یاد کنیم.
ماده ۱۰۴۶ قانون مدنی به پیروی از فقه امامیه درباره شرایط قرابت رضاعی و اثر آن چنین می گوید:
قرابت رضاعی از حیث حرمت نکاح در حکم قرابت نسبی است مشروط بر این که:
- شیر زن از حمل مشروع حاصل شده باشد.
- شیر مستقیماً از پستان مکیده شده باشد.
- طفل لااقل یک شبانه روز و یا ۱۵ دفعه متوالی شیر کامل خورده باشد، بدون این که در بین، غذای دیگر یا شیر زن دیگر را بخورد.
- شیرخوردن طفل قبل از تمام شدن دو سال از تولد او باشد.
- مقدار شیری که طفل خورده است از یک زن و از یک شوهر باشد.
بنابراین اگر طفل در شبانه روز مقداری از شیر یک زن و مقداری از شیر زن دیگر بخورد موجب حرمت نمی‌شود، اگر چه شوهر آن دو زن یکی باشد و همچنین اگر یک زن، یک دختر و یک پسر رضاعی داشته باشد که هر یک را از شیر متعلق به شوهر دیگر شیر داده باشد آن پسر و یا آن دختر برادر و خواهر رضاعی نبوده و ازدواج بین آنها از این حیث ممنوع نمی‌باشد.
بنابراین قرابت رضاعی فقط از حیث حرمت نکاح موثر است و سایر آثار قرابت نسبی از قبیل توارث و انفاق در قرابت رضاعی نیست.
همچنین قرابت رضاعی در همان حدود قرابت نسبی مانع نکاح است. به عبارت دیگر قرابت رضاعی آنگاه مانع نکاح است که اگر نسبی باشد مانع نکاح تلقی شود.( ماده ۱۰۴۵ قانون مدنی)
مثلا همان گونه که شخص نمی تواند با پدر، پدربزرگ، فرزند، برادر و خواهر نسبی خود ازدواج کند با خویشان رضاعی خود هم که دارای این عناوین هستند نمی تواند ازدواج کند.
سوال دیگر اینکه
آیا رضاع در منع ازدواج بین شخص و خویشان همسرش نیز موثر است؟
به تعبیردیگر آیا شخص در حدودی که نمی تواند با خویشان نسبی همسرش ازدواج کند (مانند مادر زن) با خویشان رضاعی او هم نمی تواند ازدواج کند؟
پاسخ ماده ۱۰۴۶ قانون مدنی به این سوال نارساست. ولی در ماده ۱۰۴۷ به این سوال پاسخ مثبت داده شده است.
مطابق ماده ۱۰۴۷:
نکاح بین اشخاص ذیل به واسطه‌ی مصاهره ممنوع دائمی است:
- بین مرد و مادر و جدات زن او از هر درجه که باشد اعم ازنسبی و رضاعی
- بین مرد و زنی که سابقاً زن پدر و یا زن یکی از اجداد یا زن پسر یا زن یکی از احفاد او بوده است هر چند قرابت رضاعی باشد
- بین مرد با اناث از اولاد زن از هر درجه که باشد ولو رضاعی مشروط بر این که بین زن و شوهر زناشویی واقع شده باشد.
براساس ماده ۱۰۴۷ قانون مدنی نکاح با اقربای رضاعی همسر هم در همان حدود قرابت نسبی ممنوع اعلام شده است.
بنابراین کسی نمی تواند با مادر رضاعی همسر خود یا زنی که سابقا زنِ پدرِ رضاعی او بوده است ازدواج کند.
در واقع قرابت رضاعی در اینجا هم جای قرابت نسبی را که یکی از دو رکن قرابت سببی است می گیرد. (یکی از دو رکن، قرابت نسبی با همسر و رکن دیگر رابطه زوجیت بین مرد و زن است.)
منبع: مختصر حقوق خانواده دکتر صفایی
