مخصص دلیل خاصی است که بعضی از افراد موضوع عام را از حکم خارج می نماید.
بنابراین پس ازتخصیص، عده ای از افراد موضوع همچنان مشمول حکم عام باقی مانده و عده ای ازشمول حکم عام خارج می شوند.
پس در بحث تخصیص باید دقیقا بدانیم چه افرادی از حکم عام خارج شده و چه افرادی تحت شمول حکم عام باقی مانده اند.
هرگاه مخصص روشن بوده و فاقد اجمال باشد با مشکل خاصی مواجه نمی شویم، بحث و اشکال جایی ظاهر می شود که مخصص مجمل بوده و نمی دانیم چه افرادی از حکم عام خارج شده ودر نتیجه چه افرادی در شمول حکم عام باقی مانده اند.
بنابراین در بحث اجمال مخصص باید دید که این اجمال درچه مواردی به عام سرایت کرده و عام را نیز مجمل می کند و آیا موردی وجود دارد که اجمال مخصص به عام سرایت نکرده و عام را مجمل ننماید؟
پس از پاسخ دادن به این سوال و ورود به بحث باید توجه داشت اجمال مخصص بردو قسم است.
- اجمال مفهومی
- اجمال مصداقی
اجمال مفهومی
منظور از اجمال مفهومی آن است که ما معنا و مفهوم مخصص را نمی دانیم و به این دلیل مخصص مجمل است.
چنانکه هرگاه گفته شود به همه دانشجویان وام می دهند به جز دانشجویان تهرانی و ما ندانیم مفهوم دانشجوی تهرانی چیست؟
آیا دانشجویی است که مقیم تهران بوده ویا دانشجویی که متولد تهران است، این امر اجمال مفهومی محسوب می شود.
اجمال مصداقی
مراد از اجمال مصداقی آن است که معنا و مفهوم مخصص را می دانیم ولی نمی دانیم که فرد مشکوک آیا مصداق مخصص است یا خیر؟
چنانکه هرگاه گفته شود به همه دانشجویان وام می دهند به جز دانشجویان ترم اول دانشگاه بدیهی است مفهوم دانشجوی ترم اول روشن است حال اگر دانشجویی جهت اخذ وام مراجعه نماید و ندانیم که او دانشجوی ترم اول است یا خیر دراین جا با اجمال مصداقی مواجه می باشیم.
اجمال مفهومی خود بر دو قسم است :
- دَوَران میان متبایِنَین
- دَوَران میان اقلّ و اکثر
منظور از دوران، تردید و شک است. توضیح آنکه در اجمال مفهومی گاه به این دلیل مفهومِ مخصص روشن نیست که میان دو امر متباین (غیر هم) شک داریم که آیا اولی مفهوم مخصص است و یا دومی؟ چنانکه در مثال دانشجوی تهرانی نمی دانیم که مفهوم دانشجوی تهرانی، دانشجوئی است که مقیم تهران بوده ویا دانشجویی است که متولد تهران است.
مقصود از دوران میان اقل و اکثر آن است که نمی دانیم مفهوم مخصص اقلِّ امری است و یا اکثر آن را نیز شامل می شود.
برای مثال هرگاه گفته شود به همه دانشجویان وام می دهند به جز دانشجویان مشروطی و مطمئن باشیم کسی که سه ترم معدل او زیر داوزده است مشروط است (اقل) ولی ندانیم آیا کسانی که یک یا دو ترم نیز معدل آنها زیر دوازده است مشروطی محسوب می شوند یا خیر (اکثر) دراین صورت دوران میان اقل و اکثر می باشد.
بدین توضیح که هرگاه در دانشکده تنها ده دانشجو باشند که سه ترم معدل زیر دوازده داشته باشند آنها اقل بوده و قطعا مشروطی می باشند. حال چهل دانشجوی دیگر وجود دارد که یک و یا دو ترم معدل آنها زیر دوازده است و نمی دانیم آیا آنها نیز مشروط محسوب می شوند یا خیر؟
در این مثال تردید در این است که آیا تنها ده نفر مشروطی هستند (اقل)یا پنجاه نفر (اکثر)؟
خلاصه آنکه اجمال مخصص یا مفهومی است و یا مصداقی در اجمال مفهومی یا دوران میان متباینین است ویا دوران میان اقل و اکثر. بدین ترتیب و با توجه به این که مخصص یا متصل است ویا منفصل حالات ششگانه اجمال مخصص را به شرح ذیل مطالعه می نمائیم.
حالت اول: اجمال مفهومی، مخصص متصل، دوران میان متباینین
دراین حالت اجمال مخصص به عام سرایت کرده وعام را نیز مجمل میکند. برای مثال هرگاه گفته شود به همه دانشجویان وام میدهند به جز دانشجویان تهرانی دراین مثال مخصص(به جزدانشجویان تهرانی) اجمال مفهومی داشته و متصل بوده و دوران میان متباینین است. دراین حالت معلوم نیست کدام دانشجو تهرانی بوده و کدام دانشجو تهرانی نیست .به بیان دیگر چون نمی دانیم دانشجوی تهرانی کیست درنتیجه نمی دانیم به کدام دانشجو نیز باید وام داده شود. بنابراین علاوه بر مخصص عام نیز مجمل است.
حالت دوم:اجمال مفهومی منفصل، دوران میان متباینین
دراین حالت نیز اجمال مخصص به عام سرایت کرده و عام را نیز مجمل می کند به شرحی که درحالت پیشین گذشت. برای مثال هرگاه گفته شود به همه دانشجویان وام می دهند وسپس در جمله دیگر گفته شود به دانشجویان تهرانی وام نمی دهند چون اجمال مفهومی است و مخصص منفصل است و دوران میان متباینین است همانند حالت پیشین اجمال مخصص به عام سرایت می کند و معلوم نیست به چه دانشجویانی وام داده می شود.
مثال حقوقی این حالت ماده ۹۶۱ قانون مدنی و بند ۳ آن ماده است. ماده۹۶۱ قانون مدنی مقرر میدارد:
« جزدر موارد ذیل اتباع خارجه نیز از حقوق مدنی مُتمتّع خواهند بود»
و بند ۳ همان ماده مقرر میدارد:
«درمورد حقوق مخصوصه که صرفا از نقطه نظر جامعه ایرانی ایجاد شده باشد.»
ماده۹۶۱ قانون مدنی عام بوده و در بند ۳ استثنائی برآن وارد شده (مخصص منفصل) ولی چون نمی دانیم معنا و مفهوم حقوق مخصوصه که از نقطه نظر جامعه ایرانی ایجاد شده دقیقا چه حقوقی است با اجمال مفهومی مواجه هستیم. برای مثال معلوم نیست آیا منظور از این حقوق تنها حق شفعه بوده ویا حقوقی دیگری را نیز شامل میشود؟
حالت سوم: اجمال مفهومی، مخصص متصل، دَوَران میان اقلّ و اکثر
دراین حالت نیز اجمال مخصص به عام سرایت کرده و عام را نیز مجمل میکند. برای مثال هرگاه گفته شود به همه دانشجویان وام می دهند به جز دانشجویان مشروطی و ندانیم آیا تنها ده نفر دانشجوی مشروطی هستند ویا پنجاه نفر چون مخصص، اجمال مفهومی داشته و متصل بوده و دوران میان اقل و اکثر است، اجمال آن به عام سرایت کرده و نمی دانیم به چه دانشجویانی وام داده می شود بلکه تنهامطمئن هستیم به آن ده نفر (اقل) که قدر متیقن می باشند وام داده نمی شود.
حالت چهارم: اجمال مفهومی، مخصص منفصل، دوران میان اقل واکثر
استثنائا در این حالت اجمال مخصص به عام سرایت نمی کند و عام را مجمل نمیکند بلکه اقل، مشمول حکم مخصص بوده واکثر، به حکم اصاله العموم داخل در عام میشود.
برای مثال هرگاه گفته شود به همه دانشجویان وام می دهند سپس درجایی دیگر گفته شود به دانشجویان مشروطی وام نمی دهند و ندانیم آیا تنها آن ده نفر مشروطی هستند یا پنجاه نفر، چون قدر مُتیقَّن آن است که ده نفر مزبور مشروطی هستند به آن ده نفر وام نمی دهند و چهل نفر دیگر که مشروطی بودن آنها مشکوک است به حکم اصاله العموم داخل در جمله عام بوده و به آنها وام داده میشود. بنابراین دراین مثال به همه دانشجویان وام می دهند به جز آن ده نفری که قطعا مشروطی هستند.
تفاوت حالت چهارم که اجمال مخصص به عام سرایت نمی کند و حالت سوم که اجمال مخصص به عام سرایت میکند درنوع مخصص است. بدین معنی که در حالت سوم چون مخصص متصل بوده و بلافاصله بعد از عام می آید این مخصص نمی گذاردظهوری برای عام باقی مانده و در نتیجه به اصاله العموم که همان اصاله الظهوراست تمسّک کنیم ولی درحالت چهارم چون مخصص منفصل است با آمدن عام و تمسلک به اصاله الظهور میتوان تمام افراد مشکوک را مشمول حکم عام قرارداد و مخصص چون منفصل بوده و جدای ازعام آمده نمی تواند این ظهور را از میان ببرد.
حالت پنجم: اجمال مصداقی، مخصص متصل
دراین حالت نیز مانند حالت های اول، دوم و سوم اجمال مخصص به عام سرایت کرده وعام را مجمل میکند. برای مثال هرگاه گفته شود به همه دانشجویان وام میدهند به جز دانشجویان ترم اول و ندانیم که حسن ترم اولی است یا خیر دراین جا اجمال مخصص به عام سرایت کرده وعام را مجمل میکند و نمی دانیم آیا باید به حسن وام بدهیم یا خیر؟
حالت ششم: اجمال مصداقی، مخصص منفصل
دراین حالت نیز مانند حالت پیشین اجمال مخصص به عام سرایت کرده وعام را مجمل می کند. برای مثال هرگاه گفته شود به همه دانشجویان وام میدهند سپس در جایی دیگر گفته شود به دانشجویان ترم اولی وام نمی دهند و ندانیم آیا حسن دانشجوی ترم اولی است یا نه نمی توانیم با تمسک به جمله عام به او وام بدهیم چرا که اجمال مخصص به عام سرایت میکند وآنرا مجمل می سازد.
مثال حقوقی این حالت مواد ۵ و ۷ قانون مدنی هستند. حکم ماده ۵ قانون مدنی که مقرر میداد:
«کلیه سکنه ایران اعم از اتباع داخله و خارجه مطیع قوانین ایران خواهند بود مگر در مواردی که قانون استثناء کرده باشد»
عام است و ماده ۷ قانون مدنی که مقرر میدارد:
« اتباع خارجه مقیم در خاک ایران از حیث مسائل مربوط به احوال شخصیه و اهلیت خود وهمچنین از حیث حقوق ارثیه درحدود معاهدات مطیع قوانین و مقررات دولت متبوع خود خواهندبود.»
خاص بوده و مخصص ماده ۵ قانون مدنی است.
حال با این که معنا و مفهوم احوال شخصیه روشن است دربرخی مصایق اختلاف وجود دارد که آیا آنها نیز مشمول عنوان احوال شخصیه هستند یا خیر؟ نظیر جهیزیه و مهریه که چون علاوه بر ارتباط باعقد نکاح جنبه مالی نیز دارند ما را دچار تردید می کنندکه آیا مصداق احوال شخصیه محسوب می شوند یا خیر؟
نتیجه:
در حالت های اول، دوم، سوم، پنجم و ششم اجمال مخصص به عام سرایت کرده و عام را مجمل میکند. دراین حالات هم مخصص مجمل است وهم عام و هردو از درجه اعتبار ساقط شده وچون حکمی در مسئله وجود ندارد برای پی بردن به حکم ظاهری باید به اصول عملیه مراجعه نماییم. برای مثال درحالت های فوق که اجمال مخصص به عام سرایت می کند هرگاه شک کنیم که به دانشجوی خاصی باید وام داده شود یا خیر مطابق اصل برائت وجوب وام دادن از میان می رود و لازم نیست به نامبرده وام داده شود.
باید توجه داشت هرجا اجمال مخصص به عام سرایت کرده وعام را مجمل کند الزاما از اصل برائت استفاده نمی کنیم بلکه تنها درمثالهای فوق میتوان از اصل برائت استفاده نمود و ممکن است در موارد دیگر اصول عملیه دیگری مورد استفاده قرار گیرد.
