اِجماع چیست؟
توضیحی کوتاه:
این نوشته به مرور زمان کامل تر خواهد شد. تغییر قانون، صدور نظریات مشورتی و آرای وحدت رویه و … می توانند در آینده مکمّل و متمّم این نوشته باشند.
در تعریف اجماع نیز مانند «سنت» میان سنّی و شیعه اختلاف نظر وجود دارد. به نظر علماء عامّه، اجماع عبارت است از اتفاق نظر همه علماء در یک مسئله بنابر این از نظر اهل سنت اتفاق تمام علماء برای تحقق اجماع لازم است.
ولی به عقیده علماء امامیه اتفاق کل لازم نیست و ایشان اتفاق اکثر علماء را نیز به شرط آن که کاشف از رأی معصوم باشد اجماع می دانند.
بنابر این ملاحظه می گردد که رابطه اجماع از نظر علماء امامیه و عامه «عموم و خصوص مطلق» است. به این معنی که اجماع از نظر اهل شیعه عام و از دیدگاه اهل سنت خاص است.
اختلاف دیگری که میان علماء در بحث اجماع وجود دارد آن است که به عقیده علماء عامه اجماع موضوعیت داشته و به خودی خود حجت است به دیگر سخن علماء عامه با استناد به حدیث «لا تجتمع امتی علی الخطاء» معتقدندکه امت پیامبر هیچ گاه برخطا اجتماع نمی کنند و هرگاه بر امری اجتماع نمایند قطعاً آن امر صحیح است. ولی علماء امامیه در صحت این حدیث تردید دارند و معتقدند اجماع به خودی خود حجت نبوده و فاقد موضوعیت است و از این جهت حجت است که کاشف از رأی معصوم است. بنا بر این اجماع از نظر علماء شیعه طریقیت دارد نه موضوعیت.
انواع اِجماع
اِجماع ابتدا بر دو قسم است:
- اجماع مُحصَّل (تحصیل شده )
- اجماع منقول (نقل شده)
الف: اجماع محصل
اجماع محصل آن است که فقیه شخصاً با مراجعه به آراء و فتاوای علماء، اتفاق نظر آنان را در مسئله ای تحصیل نماید. اجماع محصل مفید قطع بوده و حجت است.
ب: اجماع منقول
اجماع منقول آن است که فقیهی ابتدا اجماع را تحصیل کرده و سایر فقهاء از او بی واسطه و یا با واسطه نقلِ اجماع نموده باشند. اجماع منقول خود بر دو قسم است.
- اجماع منقول متواتر
- اجماع منقول به خیر واحد
اجماع منقول متواتر
در اجماع منقول متواتر تعداد نقل کنندگان اجماع به قدری زیاد است که احتمال تبانی میان آنها نمی رود. بنابر این اجماع منقول متواتر همانند خبر متواتر مفید قطع بوده و حجت است.
اجماع منقول به خبر واحد
در اجماع منقول به خبر واحد تعداد نقل کنندگان اجماع به حد تواتر نرسیده و چون خبر واحد حجت است اجماع منقول به خبر واحد نیز حجت است. زیرا اگر معتقد به حجیّت خبر واحد باشیم چه تفاوت می کند که موضوع آن سنّت باشد و یا اجماع.
بنابر این ملاحظه می گردد که هر دو قسمِ اجماع که در بالا به آن اشاره شد حجت هستند ولی باید توجه داشت دو قسم دیگر برای اجماع وجود دارد که حجت نیست. این دو قسم عبارتند از :
- اجماع مدرکی
- اجماع سکوتی
اجماع مدرکی یا محتمل المدرک یا مستند
ادلّه اجتهادی در طول یکدیگر هستند. به بیان دیگر هنگامی که مجتهد در پی تحصیل حکم واقعی است ابتدا باید به قرآن مراجعه نماید در صورتی که نتواند حکم قضیه را در قرآن پیدا کند باید به سنت مراجعه کرده و در صورت یافت نشدن حکم واقعی به اجماع مراجعه نماید.
بنابر این اجماع دلیل سوم بوده و هنگامی فقیه به آن مراجعه می کند که نتواند حکم قضیه را در قرآن یا سنت بیابد. حال اگر علماء در مسئله ای اتفاق نظر داشته باشند و ظاهرا اجماعی محقق شده باشد ولی با دقت در نظر آنان معلوم شود که علت اتفاق نظر ایشان فلان آیه یا فلان روایت بوده دیگر نمی توان برای اثبات حکم مزبور به اجماع استناد کرد. چرا که مدرک یا مستند اجماع آن آیه و یا آن روایت خاص است . بنابر این باید برای اثبات حکم مزبور به قرآن یا سنت استناد نماییم و نه اجماع . اجماع در صورتی حجت است که حکم مسئله در قرآن یا سنت نباشد و صرفا آن را از اجماع استنباط کنیم . به اجماعی که مستند آن قرآن یا سنت است اجماع مدرکی یا مستند می گویند که به عنوان اجماع، حجت نیست.
اجماع سکوتی
اجماع سکوتی از نظر فقهاء عامه بی گمان حجت نیست زیرا به عقیده ایشان اجماع اتفاق نظر همه علماء است. از نظر فقهاء امامیه نیز اجماع سکوتی حجت نیست. زیرا هرگاه عده ای از علماء در مسئله ای سکوت کنند ما نمی دانیم که آیا اتفاق نظر (ولو اکثر علماء) رخ داده است و یا خیر.
به دیگر سخن اجماع زمانی محقق می گردد که همه علماء در مسئله ای فتوا داده باشند و با بررسی فتاوی ایشان ملاحظه شود که آیا اجماعی محقق شده است یا خیر؟
درحالی که هرگاه عده ای از علماء در مسئله ای سکوت نمایند چون عقیده آنان مشخص نیست تحقق اجماع نیز مسلم نخواهد بود.
